Ongezouten rapen

Cijfer: 7,5

Tirza kon ik niet lezen. Op een gemiddelde zondagmorgen in mijn leven gebeurt nog meer dan in dat boek. Tenminste, tot ongeveer de helft, daarna heb ik het weggedaan. Nu moest ik me verplicht wagen aan De man zonder ziekte.

Een doodgewone architect
Samarendra Ambani is een jonge architect uit Zwitserland wiens leven om twee dingen draait: het ontwerpen van gebouwen en zijn gehandicapte zusje Aida  met wie hij een nogal opmerkelijke relatie onderhoudt. Om toch aan de maatschappelijke verwachtingen te voldoen neemt hij een vriendin en ontplooit hij sociale activiteiten wanneer dat van hem wordt verlangd. Regelmatig verwijst hij zelf naar het ontbreken van gevoelens voor zijn vriendin of voor de kunst. Zijn jeugddroom komt uit als een rijke Arabier, Hamid Shakir Mahmoud, hem uitnodigt om mee te doen aan een ontwerpwedstrijd voor een operagebouw in Bagdad. Sam grijpt deze kans en voor hij het weet zit hij in het vliegtuig naar Bagdad. De naïeve Sam heeft echter pas veel te laat door dat hij in een val is gelokt. Dus wanneer hij ondervraagd en gemarteld wordt door Iraakse militairen moet de man zonder ziekte hen er van overtuigen dat hij echt geen spion is, maar een doodgewone architect uit Zwitserland.

Komische logica
De eerste keer dat ik iets van Grunberg las, was een aantal jaren geleden alweer. En toen ik rond pagina 100 besloot Tirza onuitgelezen op Koninginnedag te verkopen, wist ik zeker dat Grunbergs schrijfsels mij niet meer onder ogen hoefden te komen. Maar ja, met een studie Nederlands is het onontkoombaar dat onze literaire paden elkaar weer zouden kruizen. De man zonder ziekte werd het dus. Ik begon sceptisch aan het boek, maar als snel constateerde ik dat Samarendra en Tirza weinig met elkaar gemeen hebben. De schrijfstijl van Grunberg heeft me blij verrast. Waar hij in Tirza terugviel op wollige volzinnen, beperkt hij zich in dit boek tot ironische constateringen. Ik gebruik expres het woord constateringen, omdat Sams hele belevingswereld is gebouwd op constateringen en gevolgtrekkingen daarvan. Dit leidt vaak tot subtiele grapjes en daarom heb ik meerdere malen hard moeten lachen: “ Sam acht het cruciaal dat hij de officier ervan overtuigt dat hij architect is, die hoeven in de regel niet te lijden.” Geen dijenkletser, maar pure logica die stiekem erg komisch is.

Naief
De man zonder ziekte plaats het minst spannende figuur op deze aardkloot in een uiterst gevaarlijke situatie. Dat levert een heel onwerkelijk tafereel op. In het eerste deel van het boek werkt dat heel goed. Je gelooft bijna niet dat Sam zo naïef en beheerst kan zijn. Hij wordt mishandeld en nog toont hij zich nederig en gewillig naar zijn belagers. Grunberg heeft Sam weinig ruimte gegeven om zich te kunnen aanpassen. Pas wanneer het tweede deel begint, valt te merken dat Sam wel degelijk veranderd is. Zijn smetvrees lijkt een milderde vorm te hebben aangenomen, zijn seksuele voorkeuren zijn wat extremer geworden en zijn neus, die door de militairen is misvormd, heeft van hem een mismaakt mens gemaakt. Maar omdat Sam niet bepaald in nauw contact met zijn gevoelens staat, is het voor de lezer een raadsel wat er, naast zijn logische constateringen, nog meer in hem omgaat.

Geen verrassing
Het tweede deel is eigenlijk een herhaling van het eerste deel. Sam krijgt opnieuw een belangrijke architectonische opdracht in het Midden Oosten. Hij reist alleen naar Dubai om daar aan het project te werken, maar uiteraard gaat het weer mis. In het tweede deel kennen we Sams naïviteit al en daarom is alles wat er met hem gebeurd een minder grote verrassing. Het is zelfs zo dat ik me een beetje in het ootje voelde genomen door Grunberg. Je kunt je personage toch niet twee keer hetzelfde laten overkomen? Dat is niet waarschijnlijk. De focus ligt in het tweede deel niet op  wat Sam overkomt, dat hebben we al eerder meegemaakt. De vraag is echter of wij Sam net zo goed dachten te kennen als zijn familieleden. Door die open plek vermoed ik dat Grunberg niet alles heeft verteld over Sam. Wat de geloofwaardigheid van het personage betreft doet Sam me een beetje denken aan Henry Osewoudt uit de Donkere Kamer die ik onlangs heb gelezen. Van hem weet je ook niet wat zijn ware identiteit nu was.

Licht verteerbaar
Grunberg schijnt redelijk wat onderzoek te hebben gedaan naar de wereld van de architectuur en de Arabische wereld. Zijn kennis over deze zaken is passend gemaakt over het verhaal van Sam. De man zonder ziekte las dankzij de korte zinnen, logische redeneringen en een vleugje ironie makkelijk weg. Misschien is dat niet wat een schrijver als Grunberg graag over zijn werk hoort, maar tussen het schrijfgeweld van Wieringa en W.F. Hermans was dit het meest licht verteerbare werk. En daar is op zijn tijd niets mis mee.